Παιχνίδι και ψυχική ανθεκτικότητα

Παιχνίδι και ψυχική ανθεκτικότητα

«Μπορείτε να ανακαλύψετε περισσότερα για ένα άτομο σε μια ώρα παιχνιδιού παρά σε ένα έτος συνομιλίας», ανέφερε ο Πλάτωνας. Η σημασία του παιχνιδιού για την υγιή ανάπτυξη του παιδιού τονίζεται κατά διαστήματα από επιστήμονες και ειδικούς. Έχουν αποδοθεί πολλοί ορισμοί που αφορούν το παιχνίδι. Ένας πολύ καλός ορισμός αποδόθηκε από τον Huzinga (1955), ο οποίος αναφέρει ότι «το παιχνίδι είναι ελεύθερη δραστηριότητα που γίνεται με τρόπο συνειδητό, έξω από την κανονική ζωή, καθώς είναι κάτι μη σοβαρό αλλά ταυτόχρονα απορροφά το παιδί που παίζει. Δε σχετίζεται με κάποια υλική ανταμοιβή και έχει τους δικούς του κανόνες και τα δικά του όρια» (Johan Huizinga, 1955). Ο πιο πάνω ορισμός του Huizinga δίνει παραστατικά την αξία και τη σημασία του παιχνιδιού. 

Είναι σημαντική η σύνδεση της σημασίας του παιχνιδιού με την ψυχική ανθεκτικότητα. Η ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται ως η ικανότητα της αποτελεσματικής προσαρμογής του ανθρώπου σε κακοτυχίες και σε στρεσογόνα  γεγονότα. Δηλαδή, η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται στη δυναμική διαδικασία της θετικής προσαρμογής παρά την ύπαρξη δύσκολων και αντίξοων συνθηκών και παρά την έκθεση σε παράγοντες επικινδυνότητας. (Luthar, 2006, Masten 2001, 2007, Rutter, 2006). 

Το παιχνίδι βοηθάει στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας σε αρκετούς τομείς. Πιο συγκεκριμένα, βοηθά στην αυτορρύθμιση, την επάρκεια, τη δημιουργικότητα, τη συναναστροφή και τη συνεργασία με άλλους, την ικανότητα αντίδρασης στο άγχος και σε απρόβλεπτες καταστάσεις όπως και στη µάθηση. Επίσης, προστατεύει το παιδί από ψυχολογικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη και ενισχύει τις πιθανότητες για ευτυχισµένη προσωπική και επαγγελµατική ζωή αργότερα.

Συχνά, οι ερευνητές τονίζουν τη σημασία του παιχνιδιού στη βελτίωση και ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας.  Για παράδειγμα, οι Lester and Russell (2008) αναφέρουν πως ένα παιδί όταν κάνει κατασκευές µπορεί να κάνει ένα λάθος και να διαλυθεί όλη του η κατασκευή. Πολλές φορές, οι ενήλικες βλέπουν ότι η κατασκευή θα καταρρεύσει και είτε προσπαθούν να προλάβουν την «καταστροφή» θέτοντας τις δικές τους ιδέες είτε επικρίνουν το παιδί.  Η στιγμή της κατάρρευσης όμως αποτελεί µοναδική ευκαιρία για το παιδί να κατανοήσει το λάθος του και να σκεφτεί πώς μπορεί να προχωρήσει για να το διορθώσει. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, το παιδί ενδυναμώνεται αφού νιώθει ικανό να ανταπεξέλθει από μόνο του στις δυσκολίες, οι οποίες είναι αναπόφευκτες στη ζωή. 

Όσον αφορά την αυτορρύθμιση, αυτή επεκτείνεται σε δύο άξονες: (α) στη γνωστική και (β) στην κοινωνικό-συναισθηματική. Η πρώτη αναφέρεται σε δεξιότητες των παιδιών που έχουν να κάνουν με τη μνήμη, την αυτοδιόρθωση και την προσοχή, οι οποίες είναι σημαντικές για την επίλυση προβλημάτων. Η δεύτερη αναφέρεται στην ικανότητα των παιδιών να αποκτούν ευελιξία στις σχέσεις τους ακόμη και όταν οι κοινωνικές συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές.

Μέσα από το παιχνίδι καλλιεργείται η υπομονή, αφού τα παιδιά εκπαιδεύονται να περιμένουν προκειμένου να εκπληρωθούν οι επιθυμίες τους καθώς και η ικανότητα να ακολουθούν κανόνες ώστε να μπορούν να συνεργάζονται με τους συνομήλικούς τους. Επιπλέον, τα παιδιά μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα και να βρίσκουν τρόπους για να τα εκφράσουν. Η διαδικασία αυτή τα βοηθά να ρυθμίζουν τις πράξεις τους. 

Η διαδικασία του παιχνιδιού καλλιεργεί επίσης και την ενσυναίσθηση. Η ενσυναίσθση αποτελεί τη συναισθηματική ταύτιση με την ψυχική κατάσταση ενός άλλου ατόμου και την κατανόηση της συμπεριφοράς και των κινήτρων του. Μέσα από τα παιχνίδια ρόλων, τα παιδιά «αναγκάζονται» να υποδυθούν ρόλους και μέσα από αυτή τη διαδικασία οδηγούνται να δουν τον κόσμο έξω από το δικό τους ορίζοντα και να καταλάβουν τα συναισθήματα αλλά και τις σκέψεις των άλλων.

Με βάση όλα τα πιο πάνω, γίνεται κατανοητό ότι τα παιδιά μέσα από το παιχνίδι μπορούν εύκολα να επαναπροσδιορίσουν τους εαυτούς τους και ενδυνάμωνονται κάνοντας έτσι τη διαδικασία της κοινωνικής τους ένταξης ευκολότερη, αφού το παιχνίδι μπορεί να είναι ατομικό, δυαδικό ή ομαδικό.  Όπως έχει αναφέρει και ο Nuffield (στο Warlde, 2003), «η καλύτερη προετοιµασία για την ενήλικη ζωή είναι να έχουµε µια γεµάτη και ευχάριστη παιδική ηλικία» και η ευχάριστη παιδική ηλικία ταυτίζεται με το παιχνίδι. 

Συνοπτικά η ψυχική ανθεκτικότητα μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί όταν:

• Εστιάζουμε στις ικανότητες και δεξιότητες των παιδιών με θετικό τρόπο.
  
  
• Ακούμε με προσοχή το παιδί, χωρίς να δίνουμε λύσεις αλλά ενθαρρύνοντάς το να βρει λύσεις.
  
  
• Ενισχύουμε την ενσυναίσθηση. Γινόμαστε το παράδειγμα για τα παιδιά μας και δίνουμε χώρο σ' όλα τα συναισθήματα για να εκφραστούν.
  
  
• Ενισχύουμε την περιέργεια και την παιχνιδιάρικη διάθεση.
  
  
• Ζητάμε βοήθεια από τα παιδιά π.χ. να ποτίσουμε ή να φυτέψουμε ένα λουλούδι.
  
  
• Αφηγούμαστε ιστορίες και παραμύθια στα παιδιά και δίνουμε σημασία στο πώς οι ήρωες τα κατάφεραν στο τέλος. 
  
  
• Αφήνουμε πάντα το περιθώριο να δεχόμαστε ακόμη και τα λάθη μας και είμαστε ευέλικτοι στις λύσεις.  

Κατερίνα Μιχαήλ

Συστημική Οικογενειακή Ψυχοθεραπεύτρια, Συμβουλευτική Ζευγαριών, Συμβουλευτική Γονέων, Ψυχοθεραπεία Παιδιών και Εφήβων, EFTA / ECP

Συνεργάτης Κέντρου Οικογενειακής Θεραπείας Συστημικού Ινστιτούτο Κύπρου